Historia SZD

Historia Allstar PZL Glider, słusznie kojarzonego z dawnymi Szybowcowymi Zakładami Doświadczalnymi (SZD), ma początek daleko wcześniej niż w roku 2000, kiedy to – w wyniku przekształceń własnościowych – SZD zmieniły właściciela, a co za tym idzie – strukturę.

 

W 1946 roku powołano bielski Instytut Szybownictwa, będący kontynuatorem przedwojennej działalności lwowskiego Instytutu Szybownictwa i Motoszybownictwa. Zakład zlokalizowano na terenie miejscowego lotniska Aleksandrowice, gdzie znajduje się do dziś. Pierwszym dyrektorem został inż. Rudolf Weigl, przedwojenny konstruktor, działacz bieszczadzkiej szkoły szybowcowej w Ustianowej. Pierwszym wyprodukowanym szybowcem seryjnym była zaprojektowana przed wojną przez Wacława Czerwińskiego IS-A Salamandra. Zaledwie dwa lata po wojnie pojawił się wysokowyczynowy IS-1 Sęp, na którym Adam Ziętek wziął udział w II Szybowcowych Mistrzostwach Świata w Samedan we Francji (1947).

 

W 1948 Instytut Szybownictwa został przemianowany na Szybowcowy Zakład Doświadczalny, a kierownictwo powierzono inż. Władysławowi Nowakowskiemu, konstruktorowi z zakładów szybowcowych we Lwowie, autorowi i współautorowi takich szybowców jak IS-1 Sęp, SZD-6 Nietoperz, SZD-13x Wampir czy SZD-22 Mucha Standard.

 

Spośród wielu istniejących w ubiegłym wieku polskich zakładów lotniczych produkujących szybowce (w tej grupie wyróżniały się zakłady w Jeżowie Sudeckim, Poznaniu, Krośnie nad Wisłokiem, Gdańsku oraz Wrocławiu), bielski był najlepiej doposażony i zatrudniał najliczniejszą kadrę – konstruktorów, technologów, techników, mechaników oraz pilotów doświadczalnych.

 

W roku 1963, w wyniku kolejnych decyzji, zmieniono strukturę SZD, podporządkowując Bielsku zakłady we Wrocławiu i w Jeżowie. Tak było do lat dziewięćdziesiątych.

 

Rok 1969 przyniósł znaczną rozbudowę infrastruktury SZD, między innymi o nowoczesną halę produkcyjną oraz budynek administracyjny. Zmieniła się także nazwa zakładu na Zakład Doświadczalny Rozwoju i Budowy Szybowców, a kierownictwo objął inż. Jerzy Śmielkiewicz, konstruktor prowadzący szybowca SZD-30 Pirat i znany pilot doświadczalny.

 

W roku 1971 SZD przekwalifikowano na Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Szybownictwa. W latach 1971 i 1972 miała miejsce kolejna rozbudowa zakładu, zwiększyła się też ilość produkowanych szybowców. Był to początek produkcji różnorodnych konstrukcji kompozytowych, w tym licznej rodziny cenionych do dzisiaj szybowców typu Jantar.

 

Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyniósł zmiany gospodarcze i społeczne w państwach „bloku wschodniego”. Z wielu przyczyn, dotychczasowa struktura SZD stała się niemożliwa do utrzymania. Pomimo trudności, deficytu środków i drastycznej redukcji zatrudnienia, powstawały nowe projekty: szkolno-treningowy SZD-51 Junior, supernowoczesny, wyczynowy SZD-55 Promyk, czy SZD-56 Diana. Rok 1988 to początek historii szybowca SZD-54 Perkoz, chociaż dzisiaj jest to już zupełnie inna konstrukcja.

 

Przez całe dziesięciolecia bielskie SZD dostarczały szybowce do kilkudziesięciu polskich aeroklubów. Do połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku konstrukcje te stanowiły monotyp na polskich lotniskach i podstawowy sprzęt w wielu krajach socjalistycznych. Szybowce te służą w dużej mierze do dzisiaj. Dominował eksport, głównie do krajów bloku wschodniego. Ogółem w latach 1951-1972 wysłano za granicę blisko 1200 szybowców, w większej mierze do państw socjalistycznych*). Do roku 2000 zbudowano w Bielsku i sprzedano blisko 5000 szybowców.

 

Wśród wielu znakomitych konstruktorów i techników wyróżniali się inżynierowie Irena Kaniewska, Tadeusz Kostia, Rudolf Matz, Józef Niespał, Władysław Nowakowski, Justyn Sandauer, Władysław Okarmus, Wiesław Gębala, Adam Meus, Piotr Mynarski, Wiesław Stafiej, Adam Kurbiel, Tadeusz Łabuć. Niektórzy z nich byli także pilotami i instruktorami szybowcowymi, wnoszącymi znakomity wkład w rozwój szybownictwa w Polsce. Wymienić należy Andrzeja Abłamowicza, Adama Zientka, Jerzego Popiela, Stanisława Skrzydlewskiego, Januarego Romana oraz Zdzisława Byloka.

 

Polskie szybowce odnosiły sukcesy na arenach międzynarodowych, wielokrotnie uznawane były za najlepsze konstrukcje świata (jak SZD-32 Foka-5 w roku 1968 w klasie standard czy SZD-37 Jantar 19 w roku 1972 w klasie otwartej). Piloci bili rekordy międzynarodowe i wielokrotnie zdobywali medale na mistrzostwach świata (między innymi na szybowcach Bocian – niepobity przez kilkanaście lat rekord wysokości absolutnej i przewyższenia, Foka 5 – zwycięstwo w 1965 roku na MŚ w klasie otwartej, Cobra 15 – zwycięstwo w 1970 roku na MŚ w klasie standard, Orion – zwycięstwo w 1972 roku na MŚ w klasie otwartej itd.).

 

Wiele z konstrukcji przyjęło się w klubach lotniczych (Bocian, Puchacz, Foka, Cobra, Junior, Jantary), gdzie do dziś ciągle są podstawowymi szybowcami szkoleniowymi, treningowymi i wyczynowymi.

 

*) za „50 lat Przemysłu Lotniczego w Polsce 1928-1978”, CDW Cieszyn

 

Zestawienie najważniejszych produkowanych typów szybowców

Typ szybowca	Data oblotu prototypu
SZD-A Salamandra	1947
IS-1 Sęp	1947
IS-2 Mucha	1948
IS-3 ABC	1948
SZD-B Komar	1948
IS-4 Jastrząb	1949
IS-5 Kaczka	1949
SZD-C Żuraw	1950
IS-7 Osa	1950
SZD-6X Nietoperz	1951
SZD-8 Jaskółka	1951
SZD-9 Bocian	1952
SZD-10 Czapla	1953
SZD-11 Albatros	1954
SZD-12 Mucha 100	1953
SZD-14 Jaskółka M	1954
SZD-15 Sroka	1956
SZD-16 Gil	1958
SZD-17 Jaskółka L	1956
SZD-18 Czajka	1956
SZD-19 Zefir	1958
SZD-20X Wampir 2	1959
SZD-21 Kobuz	1962
SZD-22 Mucha Standard	1958
SZD-24 Foka	1960
SZD-25 Lis	1960
SZD-27 Kormoran	1965
SZD-29 Zefir 3	1965
SZD-30 Pirat	1965
SZD-31 Zefir 4	1967
SZD-32 Foka 5	1966
SZD-35 Bekas	1970
SZD-36 Cobra 15	1969
SZD-37 Jantar 19	1972
SZD-39 Cobra 19	1970
SZD-40X Halny	1972
SZD-42 Jantar 2	1976
SZD-43 Orion	1971
SZD-45 Ogar	1973
SZD-48 Jantar Std. 2 & 3	1977
SZD-50 Dromader / Puchacz	1976
SZD-51-1 Junior	1980
SZD-52 Jantar 15 / Krokus	1981
SZD-54 Perkoz	1991
SZD-55 Promyk	1988
SZD-56 Diana	1990
SZD-59 Acro	1991